Waarom je een koe niet in de kont moet kijken

Hier in het oosten van Nederland hebben we een prachtige uitdrukking: ‘van achteren kijk je de koe in de kont.’ Hiermee wordt bedoeld: achteraf is het makkelijk praten. Of, zoals Søren Kierkegaard ooit poëtisch schreef: ‘het leven wordt voorwaarts geleefd en achterwaarts begrepen.’

Als we over een jaar terugkijken op de coronacrisis en op onze response hierop (de echte Zwarte Zwaan), weten we of onze aanpak effectief en proportioneel was. Het zal voor iedereen lastig zijn om daar geen eigen narratief bij te hebben. De menselijke geest is namelijk een wonderlijke terugkijkmachine die van bijna alles een logisch verhaal kan maken. We maken het leven daarmee achteraf echter begrijpelijker, verklaarbaarder en voorspelbaarder dan in werkelijkheid het geval was.

Crisisteams staan heel vaak voor eenzelfde soort uitdaging: met 50% kennis 100% beslissen. Of het nu een flitsramp betreft of dreiging. Als crisisprofessional kun je besluitvorming niet uitstellen tot alles voorbij is en je met terugwerkende kracht weet wat je NU had moeten doen. De beschikbare informatie die in het NU voorhanden is, is nog niet vervormd of geladen met de kennis van latere ontwikkelingen. En dus is er een verschil tussen ervóór (het besluit) en erná; tussen voorwaarts- en achterwaarts.

Geregeld zie ik dat crisisteams verkrampt raken omdat ze niet goed weten hoe op basis van weinig informatie besluiten te nemen. Ze zijn onzeker over wat komen gaat. Ze zijn bang om in het niet-weten te stappen. Want wat als de informatie niet klopt of volledig is? Wat als later blijkt dat we de verkeerde keuze hebben gemaakt? Wat als we spijt krijgen of ons verwijten worden gemaakt?

We kunnen echter de aard van het leven niet veranderen. Gebeurtenissen verlopen in geschiedenisboeken (en simpele vraagstellingen) altijd helderder en ordelijker dan in de empirische realiteit. Morgen weten en begrijpen we altijd meer dan vandaag. Morgen wordt ons handelen van vandaag de maat genomen. Vandaag wordt morgen bedacht.

Laten we oppassen voor achterwaartse retoriek. We kunnen dingen alleen in onze achteruitkijkspiegel zien als we er al voorbij zijn. Het is zonde als hierdoor de enorme inzet, betrokkenheid en de wil van crisisprofessionals om goed te doen, verloren gaat. De crisisprofessional moet zich vrij kunnen voelen om zelfs met onvolledige informatie de koe bij de horens te vatten.

Tien jaar geleden ontdekte ik dat het werk van Nassim Nicholas Taleb voor mij mooie metaforen bevat om in gesprek te gaan met crisisteams. Taleb liet zich inspireren door de beursvloer en schrijft veel over toeval, waarschijnlijkheid en denkfouten. Als strategisch adviseur crisisbeheersing gebruik ik elementen uit zijn werk met crisisteams en bestuurders. Ik noem dat onzekerheidskunde – Irene Nijhof.